آیین رونمایی کتاب «ننگ سالی؛ خاطرات مردم محله علیقلی‌آقا اصفهان از دوره کشف حجاب رضاخانی و ممنوعیت روضه» با حضور فرشته روح‌افزا؛ پژوهشگر حوزه زنان و خانواده، محمدرضا کائینی؛ تاریخ‌پژوه، فاطمه شایان پویا؛ نویسنده و منتقد، فائزه دره‌گزنی؛ نویسنده کتاب و میثم رشیدی مهرآبادی؛ مجری‌کارشناس، عصر دیروز به میزبانی خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

«کشف حجاب»؛ مسئله هویتی و تاریخی

در ابتدای این مراسم، فائزه دره گزنی، محقق و نویسنده کتاب «ننگ سالی» در سخنانی گفت: حدود سه، چهار سال پیش پروژه‌ای با عنوان محله نگاری و تدوین اطلس انقلاب در شهرهای مختلف از جمله اصفهان شروع شد که در این پروژه، تمرکز ما از همان ابتدا روی محله علی‌قلی آقا بود. در قالب این پروژه، درباره موضوعات مختلفی مصاحبه می‌گرفتیم اما این‌که چرا بخش کشف حجاب و ممنوعیت روضه و قحطی را به صورت مستقل کار کردیم به این دلیل است که کشف حجاب و مسائل مربوط به آن صرفاً برای ما یک موضوع مذهبی نبوده بلکه مسئله ای ملی، تاریخی و هویتی است.

وی افزود: هر چند دیر شروع به این کار کردیم ولی هنوز هم کسانی بودند که خودشان ماجرای کشف حجاب را تجربه کرده بودند و یا از پدرومادرشان خاطراتی داشتند. ما سعی کردیم این خاطرات را با توجه به وجه تاریخی آن و به همراه اسناد بیاوریم. کتاب «ننگ سالی» سه بخش دارد، بخش کشف حجاب را با عنوان پرده نشین، بخش ممنوعیت روضه با عنوان شاه نشین و بخش قحطی که در آن بیشتر هدفمان قحطی مربوط به جنگ جهانی دوم بوده، با عنوان شاه نشین نامگذاری کردیم.

دره گزنی تصریح کرد: ما برای این کتاب، با 250نفر هم مصاحبه داشتیم که صرفاً فقط اهالی محله علیقلی آقا نبود بلکه ما این پروژه را به یک پروژه شهری تبدیل کردیم و با محله‌های دیگر اصفهان هم مصاحبه کردیم و سعی داریم این کار را تکمیل‌تر بکنیم.

وی درباره علت موضوعیت پیدا کردن محله علیقلی آقا در این کتاب توضیح داد: چه قبل و چه بعد از انقلاب و دوران دفاع مقدس، افراد شاخصی که در اصفهان خیلی معروف هستند از این محله بودند، همچنین چگالی اتفاقاتی که در این محله بوده، نسبت به محله‌های دیگر، خیلی بیشتر بوده و تبعاً اثرگذاری‌های بیشتری هم داشته است. مثلا منزل آقای خادمی در اصفهان که حکم خانه انقلاب شهر را داشته در این محله قرار دارد که در دوره انقلاب، مانند مرکز یک شبکه بوده است. از بُعد تاریخی و ابنیه‌ هم این محله اهمیت دارد و به عنوان یک محل تاریخی هم می‌تواند مورد بازدید قرار بگیرد.

تاریخ شفاهی، فقط بیان خشک خاطرات نیست

در بخش دیگر این برنامه، فاطمه شایان پویا، نویسنده و منتقد در سخنانی عنوان کرد: بحثی که من به عنوان خواننده و علاقه‌مند کتاب‌های تاریخ شفاهی به آن توجه می‌کنم این است که به لحاظ فُرم چه طور وارد کار بشویم و به ماجرا بپردازیم؟ عموما ماهایی که در حوزه تاریخ شفاهی، هم پژوهش می‌کنیم، هم مطالعه می‌کنیم و هم تدوین، همیشه بحث داریم که چه طور باید خاطرات را تدوین بکنیم و در مراتب بعدی تألیف بکنیم. گاهاً مراکز تاریخ شفاهی از ما می‌خواهند که دقیقا به همان شکل خشک، فقط خاطره را بنویسیم و مطلب تاریخی را انتقال بدهیم ولی یک بحث مخاطب شناسی هم این وسط مطرح است، اینکه ما از مطالبی که جمع‌آوری شده و قرار است تألیف و تدوین بشود چه استفاده‌ای بکنیم. این صددرصد ضروری است که ما کار را به صورت خام و صرفاً تاریخی، به عنوان آرشیوی که بعدها محصولات مختلفی قرار است از آن تولید بشود، بیاوریم ولی بهتر است که مقداری در بحث تدوین، بحث فرم را تا حدی وارد بکنیم.

تاریخ‌نگاری مردمی؛ عیار کتاب را بالا برده

وی افزود: به طور مثال درباره این کتاب که بیش از 80سال از موضوعش گذشته، مجبوریم به همان حدی که صحبت شده بسنده کنیم و دستمان خیلی باز نیست. ولی بهتر است که در همچنین کارهایی هم که دستمان بسته‌تر هست، حداقل از خود بافت محله استفاده کنیم. یک امتیازی که این کتاب دارد، این است که خیلی از محله نگاری‌ها فقط به بحث بافت سنتی و مشاغل و معماری و این‌ها می‌پردازند ولی این کتاب وارد محله شده و به صورت تاریخ مردمی وارد شده است. این مسئله، عیار کار را خیلی بالا برده اما خیلی بهتر بود که در میان این کار وقتی ما اسم مثلا حمام را که می‌بریم، نقشه‌ای هم آن‌جا بیاندازیم. یعنی اگر دستمان در جزئیات، مقداری بسته است، بتوانیم عیار کار را با مستندسازی‌های تصویری ببریم بالا.

این نویسنده خاطرنشان کرد: الان تمام دنیا به این نتیجه رسیدند برای حتی داستان‌های علمی تخیلی از اساطیر تاریخی‌شان استفاده می‌کنند. چرا ما نباید در داستان واقعیت‌گرای خودمان، در رمان خودمان، گریزی بزنیم به تاریخ و برگردیم، چرا نباید از تاریخ مملکتمان استفاده کنیم، چرا ما اگر فیلم یتیم‌خانه‌ی ایران را نداشتیم، هنوز مادربزرگ من که می‌گوید، مادر نان را اسراف نکن، مردم از لای جرز دیوار در قحطی نان را برمی‌داشتند، هنوز نمی‌دانست که عامل انگلیس و روسیه در کار بوده برای آن قحطی؟ چرا ما در این فیلم تازه می‌فهمیم چه اتفاقی افتاده؟ چرا ما نباید محصول داشته باشیم؟ بنابراین فیلم‌ساز، نویسنده یا داستان نویسی که قرار است از این مراجع و اسناد استفاده بکند، باید تصویر در ذهنش داشته باشد. ما به عنوان تاریخ نویس باید کمک کنیم. یعنی نگاه نکنیم که صرفاً کار تاریخی انجام می‌دهیم. باید خودمان را مسئول بدانیم برای محصولاتی که قرار است بعدها از کار ما ساخته بشود.

خط شکنی در «ننگ سالی»

وی در ادامه سخنانش عنوان کرد: یک امتیاز دیگر کتاب، این بود که در این محله‌نگاری، یک خط شکنی اتفاق افتاده است. ما در کتاب، هم کشف حجاب را داریم، هم خاطرات ممنوعیت روضه و هم قحطی. به لحاظ مفهومی یک پارادایم خانواده این وسط مطرح است. یعنی ما حتی در قحطی هم آخر می‌بینیم که چه به داد رسیده؟ النگوی دست آن مادری که در محیط خانواده یک اندوخته‌ای داشته و از آن استفاده کرده است. در واقع در کشف حجاب هم خانواده و بنیان خانواده انگار در این بحران به داد رسیده. این به لحاظ مفهومی هست که من خیلی دوستش داشتم که در نتیجه اگر دقیق می‌شدیم، می‌دیدیدم که خانواده در بحران‌ها همیشه به داد می‌رسد در صورتی که الان سیاست دشمنان خارجی و داخلی این است که بنیان خانواده را سست کنند.

شایان پویا با بیان اینکه کتاب، مقدمه خیلی خوبی داشت، تصریح کرد: بحث بعدی در فرم کتاب، استفاده از تیترزنی‌های خوب بود. یعنی کتابی که دست ما خیلی باز نبوده در مصاحبه‌ها و جزئیات به آن صورت، دوستان آمدند از سه عنوان پرده‌نشین، شاه نشین و بخش خاک نشین استفاده کردند و به نظر من توانسته ویترین زیبایی برای کار بسازد. البته به نظر من توصیفات معماری، نقشه‌ی جدید و قدیم محله برای ساختن تصویر در ذهن مخاطب و استفاده از آن در محصولات دیگر جایش در کتاب خالی بود.

گرفتار تکرار و کلیشه شده‌ایم

در بخش بعدی این رونمایی، محمدرضا کائینی، پژوهشگر تاریخ معاصر در سخنانی با اشاره به اینکه کتاب در ایام نمایشگاه بین‌المللی کتاب بدستش رسیده بود، گفت: وقتی کتاب را مطالعه کردم، دیدم اندکی از هزار ماجرای اتفاق افتاده در آن مقطع را با حداقل امکانات هم ثبت شده است. من سال‌ها است که دست‌اندرکار جمع‌آوری خاطرات هستم. معمولا وقایعی مانند کشف حجاب را باید از زبان نسل دوم و سوم باقی مانده شنید و البته وقتی وارد فرآیند جمع‌آوری اطلاعات می‌شوید به این نتیجه می‌رسید که چقدر هنوز اطلاعات ناب و واگویه نشده وجود دارد و ما به تبلیغات رسمی و کلیشه‌ای بسنده کردیم.

این تاریخ پژوه ادامه داد: من وقتی در ماجرای شهید مدرس، میرزا کوچک خان و یا آیت الله کاشانی وارد شدم، دیدم وقتی وارد تبار و خانواده‌ی اینها می‌شویم و به اسناد دسترسی پیدا می‌کنیم، به مقولاتی که سینه به سینه و حدود چهار، پنج نسل به این‌ها رسیده، می‌بینم که چقدر عرصه‌ی تبلیغات ما به کلیشه و تکرار و حرف‌های واقعاً زننده بسنده و عادت کرده و عرصه تولید را واقعاً رها کرده است.

«ننگ سالی» دست‌مایه محققان می‌شود

کائینی با بیان اینکه محله علیقلی آقای اصفهان و برخی از راویان کتاب را می‌شناسد، اظهار داشت: به دست آوردن فقط یک قطعه از تاریخ کشف حجاب آن هم منحصراً به یک محله، کار بسیار با ارزشی و سختی است. کار با ارزش به خاطر اینکه اینها دست‌مایه‌ی تحلیل محققان می‌شود، چون به این‌ها استناد می‌شود. بنابراین تبریک عرض می‌کنم هم به کسانی که سامان دادند این پژوهش را و هم نشر «راه یار» که کار را منتشر کردند. کار ارزنده‌ای است. مخصوصاً به این دلیل که در مورد کشف حجاب، کتاب به مفهوم واقعی کلمه خیلی کم منتشر شده است.

وی در همین باره افزود: مقصودم آن‌هایی نیست که به کلیشه و بازپروری اطلاعات تکراری و بازنویسی نکات کلیشه‌ای بسنده کردند. قبل از این، من یک کتاب خوب در مورد کشف حجاب می‌شناختم و آن کتاب «گوهرشاد» آقای سینا واحد هست که بسیار کتاب پر نکته‌ای است، باقی عناوین، همه تکرار مکررات است. من بیشتر پژوهش درباره قیام گوهرشاد را از این جنس می‌بینم و به رسمیت می‌شناسم تا تکرار حرف‌های ناگفته، از این خلأ طرف مقابل استفاده می‌کند و به هر حال واگویی‌ها، دست نوشته‌ها و مقولات چهره‌های شاخص متجدد از زنان را جمع می‌کند و  با این فضایی که ایجاد کرده این حرف‌ها را کار می‌کند، در این حالت، بهترین راه، رفتن سراغ سرچشمه است. یعنی کسانی که خودشان قضیه را دیدند البته عده‌ی بسیار کمی زنده هستند، اما مقولاتی و اسنادی از آنها موجود هست. جمع کردن این مجموعه‌ی بسیار ارزشمند از لابه‌لای غبار زمان و مرگ‌ها و فراموشی‌ها امکان و توفیق بسیار محترمی است.

«کشف حجاب اجباری» ادامه دارد

کائینی در بخش دیگری از سخنانش درباره اهمیت پرداختن به مسئله کشف حجاب بیان کرد: کشف حجاب به این دلیل مهم است که همچنان ادامه دارد و مسئله‌ی روز است. گرایش به کشف حجاب قبل از سال ۱۳۱۴ مقدماتش چیده شده بود، در یکی از اسناد مربوط به شیخ فضل الله نوری دوره مشروطه دیدم که نوشته: «مشروطه مقدمه‌ی کشف حجاب بود». مقدمات این کار، به نظر من از نقش آفرینی روشنفکران در ماجرای مشروطه و تبلیغات ضد دینی و سست کردن مناسک و ایمان و عقاید مردم شروع شد.

وی افزود: مسئله‌ی کشف حجاب همیشه به نوعی در کانون توجه و اجرا بوده است. بعضی وقت‌ها شدیدتر، بعضی وقت‌ها نرم‌تر و کندتر، الان هم که در اوج خود است. بنابراین کتاب «ننگ سالی» خیلی به موقع رسیده است، یعنی الان فضای اجتماعی ما کاملاً پذیرای این مسئله است بنابراین «نننگ سالی» خیلی به موقع رسیده است، کار بسیار با ارزشی است و کاش گسترده‌تر بود و چند گانه‌ای داشت مثلا از محلات دیگر و یا خاطرات دیگر شهرها هم جمع‌آوری بشود.

کشتار «گوهرشاد» مقدمه کشف حجاب

این تاریخ پژوه در ادامه با اشاره به قیام گوهرشاد خاطرنشان کرد: مسئله‌ی گوهرشاد اصلا ربطی به کشف حجاب نداشت. یعنی ماجرای کشتار گوهرشاد مربوط به تغییر لباس بود. منتها هوشمندی مردم و علمای مشهد مخاطب را به این‌جا رسانده بود که این مقدمه‌ی کشف حجاب است. مانند این‌هایی که الان دعوت می‌کنند به کشف حجاب، بعد معلوم می‌شود که مرحله‌ی بعدیشان رژه‌ی کشف حجاب کنندگان است، بعد رژه‌ی برهنگان در دستور کار است و… بنابراین واقعه‌ی مسجد گوهرشاد اساساً در اعتراض به مسئله‌ی کشف حجاب نبود که در آن تاثیر داشته باشد ولی به کشف حجاب آمیخته است به خاطر اینکه به عنوان مقدمه‌ای بر کشف حجاب مورد توجه قرار گرفت.

کائینی درباره نقش رضاخان در کشف حجاب اظهار داشت: نظریه‌پردازی استبداد منور، اصلا رضاخان نبود، رضاخان، کاملا سخت افزار این حرکت بود. کسانی که او را آوردند نقش اساسی داشتند در تغییر تاریخ، من یک نامه‌ای از رضاخان دارم که در چهار خط ۱۹ غلط املایی دارد، اصلا سواد ندارد. البته سواد با شعور فرق دارد من روی شخصیت شناسی رضاشاه کار کردم. رضاشاه سواد نداشت اما شعورش زیاد بود. یعنی چون کف جامعه زندگی کرده بود، به همین دلیل، آن را خیلی خوب می‌شناخت، چنین آدمی اگر بخواهد سلاح دستش بگیرد و برایش خیلی راحت است که بر ملت تسلط داشته باشد.

وی با اشاره به شبه روشنفکرانی که مسیر حرکت رضاخان را هموار می‌کردند، گفت: یکی از اینها، محمدعلی فروغی بود، یک نفر تیمورتاش بود که از نخبگانی بود که بیشتر در صحنه‌ی سیاسی فعال بود و نظریه پرداز نبود. ملک الشعرای بهار هم گاهی اوقات می‌گفت من زن و بچه دارم، خرج دارم باید شعر هم بگویم. گاهی اوقات هم واقعا جلوی رضاخان می‌ایستاد و زندان می‌رفت. از دیگر کسان، محمود افشار است که از نظریه پردازان حرکت تقلیل لباس بود.

20هزار نفر مفقودی در حکومت رضاخان

این تاریخ پژوه در ادامه با اشاره به نقش علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ رضاخان در شروع ماجرای مشف حجاب و اثرگذاری علی اکبر داور وزیر عدلیه رضاشاه در این موضوع بیان کرد: چهره‌سازی‌هایی که از این آدم‌ها می‌کنند کاملاً دروغ است. شیب تمام اصلاحات علی اکبر داور در ایجاد دادگستری نوین و سیستم قضایی نوین همه‌اش در جیب رضاشاه می‌رفت. در دو عرصه، یکی اینکه آن برنامه‌ی نوسازی را تصحیح می‌کرد و از همه مهم‌تر هر که با حکومت دعوا داشت، آقای داور محاکمه‌اش می‌کرد و حکمش را می‌داد. حکم‌های اعدام و نفی بلد و این همه مفقود داریم، یک چیز عجیب و غریبی است. آقای موسی حقانی یک تحقیقی کرده است می‌گوید ۲۰ هزار نفر، آقای دکتر تفرشی که کمی لیبرال‌تر است، می‌گوید ۱۰ هزار نفر فقط در زمان رضاشاه مفقود داریم. یعنی معلوم نیست این‌ها چه شدند، کجا رفتند، این‌ها همه با کارگشایی و کارسازی علی اکبر داور انجام می‌شد و از همه مهم‌تر زمین‌های مردم است. رضاخان از بزرگ‌ترین زمین‌خواران دنیاست، در ذیل همین دادگستری آقای داور، زمین‌های مردم به نفع رضاخان مصادره می‌شد و یکی از بانیان دیکتاتوری منور، همین داور هست.

البته در مجموع، یک درس تاریخی هم اینجا وجود دارد، است، هرکس ریشش را داد دست رضاخان و سعی کرد کارهایش را از جنبه‌های مختلف تئوریزه کند، این‌ها هیچکدام سر سالم هم به گور نبردند.

وضع کنونی غرب، آینده مسیر فعلی ما است

در ادامه این آیین رونمایی فرشته روح‌افزا، همسر شهید احمد حاتمی و فعال و پژوهشگر حوزه زنان گفت: کتاب «ننگ‌سالی» را خواندم، خیلی تاثیرگذار است و قلم تاثیرگذاری دارد. حالات مختلف افراد به خوبی ترسیم شده است و تصویر ذهنی می‌سازد. این کتاب به خوبی بیان می‌کند که چقدر مبانی اعتقادی در آن زمان قوی بوده است. این تاریخچه‌ها لازم است که نوشته بشود، که ما یک زمانی یک پشتوانه این‌گونه داشتیم و برای برنامه‌ریزی آینده دانستن رخدادهای گذشته بسیار اهمیت دارد.

این فعال و پژوهشگر حوزه زنان بیان کرد: در جامعه‌ای که سیال است و ما واقعا در این جامعه سعدی و مولوی و حافظ ساختیم، پس چگونه است که اکنون این‌همه فاصله گرفته‌ایم از آن حقیقتی که در جامعه اتفاق می‌افتاد. اعتبار اینها این کتاب‌هایی است که دست ماست.

روح‌افزا با بیان اینکه این کتاب‌ها بسیار تاثیرگذار است، گفت: چرا نباید گذشته حجاب را تبدیل به فیلم بکنیم، در حالی که در این رابطه منابع بسیاری داریم. بحث جهانی هم در این رابطه مطرح است. در دانشگاه انگلستان بر روی آسیب‌‌های زنان در جامعه آنها را بررسی می‌کردم، که از چه زمانی درگیر این مشکلات شدند، به این نتیجه رسیدم از زمانی که لباس‌شان تغییر کرد. در جامعه انگلستان زنان معتقد بودند از زمانی که پوشش و روابط ما تغییر کرد،‌ این آسیب‌ها هم شروع شد. یک فرآیند است که ما را به یک نقطه می‌رساند.

وی افزود: اگر به حجاب نپردازیم چه می‌شود؟ الان وضعیت زن در دنیا در چه حالتی است؟ خیلی بی‌طرفانه نگاه کنیم. هم تحقیق شده و هم تحقیق می‌شود. الان موضوع روز روزنامه‌ها و شبکه‌های اخبارهای خارجی کشته شدن فرزندان به دست مادران است، این در حالی است که مادر باید عاشق فرزندش باشد. آمار سازمان ملل بالای 29 درصد است. ازدواج شکل نمی‌گیرد. زن نیاز به پناهگاه عاطفی دارد. ولی همان مادر باز فرزندش را می‌کشد. چرا نباید اینها را مطالعه کنیم و دنبال یک فرآیند صحیح باشیم؟ اگر قوانین محکمی بنویسیم، لطمه از کجا وارد می‌شود؟

این فعال و پژوهشگر حوزه زنان در ادامه گفت: در بکن نکن حجاب خیلی وارد شدیم، شما باید حجاب را رعایت کنید، چرا حجاب را رعایت بکنید و چرا حجاب را رعایت نکنید؟ اگر حرف برای گفتن نداریم، برای بچه‌ها هم راه نجات پیش بینی کنیم. اضمحلال خانواده و جرایم خانواده از زمانی که بی‌حجابی را بیشتر کردیم، افزایش پیدا کرده است. کدام دستگاه فرهنگی در این مورد تحقیق کرده است؟

وی افزود: داستان‌واره الان دارد به تاریخ ما تبدیل می‌شود. گذشته ما را که تاریخ کشور ما نشان می‌دهد تا می‌رسد به دوران کشف حجاب. زمان حال ما هم که معلوم است. آینده ما هم همان است که در کشورهای غربی اتفاق می‌افتد و اگر فضا را علمی و باز تبیین نکنیم دچار مشکلات آنها خواهیم شد. کشورهای غربی در فاز 4 فمینیستی به این نتیجه رسیدند که باید به عقب برگردند و آمدند و برای مشکل خانواده در دانشگاه‌هایشان مدل خانواده تعیین کردند. اگر فرآیندها را روشن کنیم که چه اتفاقی قرار است بیفتد، بدون شک بچه‌های ما هم راحت‌تر قانع خواهند شد.

روح افزا در پایان سخنانش با اشاره مجدد به کتاب «ننگ سالی» بیان کرد: اگر این خاطرات و تاریخ شفاهی را با استنادات تاریخی و روزنامه‌های آن زمان همراه کنیم، به لحاظ مستند بودن، کار بسیار قوی می‌شود. یعنی خواننده فکر نمی‌کند که صرفا داستان می‌خواند بلکه یک حقیقتی گفته می‌شود.

در بخش پایانی این مراسم، آیین رونمایی کتاب «ننگ سالی» و امضای تابلوی یادبود این مراسم برگزار شد.