سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در تعریف تاریخ شفاهی گفته است: «تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی براساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد.»

امروزه تاریخ شفاهی یکی از روش‌های مطرح و مؤثر برای تاریخ‌نگاری است. در این روش ماده‌تاریخی در فرایند مصاحبه فعال به دست می‌آید، سپس در سبک‌ها و قالب‌های متفاوت به جامعه عرضه می‌شود که شاید پربسامدترین شیوه آن انتشار در قالب کتاب باشد. تاکنون نیز کتاب‌های بسیاری درزمینه تاریخ شفاهی نگاشته شده که عمدتا به سراغ روایت دوران دفاع مقدس و انقلاب اسلامی رفته‌اند و این دو عرصه مهم را از زوایای مختلف کنکاش کرده‌اند.

در سال‌های اخیر نیز مفهوم جدیدی به تاریخ شفاهی واردشده که از آن به «تاریخ شفاهی پیشرفت» یاد می‌کنند. در این مفهوم روایت‌هایی از پیشرفت‌های کشور در عرصه‌های گوناگون همچون عرصه‌های علمی و نظامی و شهرسازی ارائه می‌شود و هدف آن آشنایی عموم مردم با قهرمانان گمنامی است که پیشرفت‌های چشمگیری را در عرصه جهانی برای کشورمان رقم زده‌اند.

نکته اینجاست که تابه‌حال این دست از آثار برای مخاطب بزرگ‌سال منتشر شده و کودکان جزو جامعه هدف تاریخ شفاهی پیشرفت نبوده‌اند. بااین‌حال انتشارات «راه‌یار» که خود پیش‌قدم در ارائه و انتشار آثار تاریخ شفاهی پیشرفت است، ‌این بار نیز در میان ناشران گوی سبقت را ربوده و کودکان را مخاطبان این دسته از آثار قرار داده است.

مجموعه «آزاده در سرزمین رویان» اولین مجموعه کتاب تاریخ شفاهی پیشرفت برای رده سنی 9 تا 12 سال است که به دبیری هاجر صفائیه، پژوهشگر پرکار عرصه تاریخ شفاهی، در حال تدوین و انتشار است. تاکنون دو جلد از این مجموعه با عنوان‌های «آبگینه به مهمانی می‌رود» و «آزاده کارآگاه می‌شود» منتشر شده است. گفتنی است که آبگینه نام اولین گوساله شبیه‌سازی‌شده در مؤسسه رویان اصفهان است.

کاش اصفهان را به شبیه‌سازی حیوانات هم بشناسیم

در همین خصوص، صفائیه پیش‌زمینه آغاز کار را این‌طور مطرح می‌کند: حدود چهار سال پیش مصاحبه‌هایی با دکتر محمدحسین نصر اصفهانی گرفتیم تا تاریخ شفاهی ایشان و مؤسسه رویان اصفهان را کار کنیم و آن کتاب هم در حال آماده‌سازی است. ایشان یکی از مؤسسان مرکز باروری و ناباروری اصفهان و همچنین مسئول پروژه شبیه‌سازی گوسفند در مؤسسه رویان است که این پروژه بزرگ برای اولین بار در خاورمیانه به ثمر رسید و اولین گوسفند شبیه‌سازی‌شده در این مؤسسه به سرپرستی ایشان متولد شد؛ اما متأسفانه چنین طرح بزرگی هیچ بازخورد بیرونی نداشته است.

دکتر نصر از این مسئله گلایه داشت که اصفهان را به‌عنوان شهر گنبدهای فیروزه‌ای و به آثار باستانی‌اش می‌شناسند و ‌ای‌ کاش اصفهان را به شبیه‌سازی حیوانات هم می‌شناختند.

صفائیه می‌گوید: زمانی که رویان اولین گوساله شبیه‌سازی‌شده را تولید کرد، دکتر صالحی وزیر امور خارجه بود. ایشان به دکتر نصر گفته بود از زمانی که خبر شبیه‌سازی در دنیا مطرح‌شده، ایران را در عرصه‌های بین‌المللی شناخته‌اند و دارند تحویلمان می‌گیرند و این موفقیت معادلات را به نفعمان تغییر داده است. چنین اتفاق ویژه‌ای در اصفهان افتاده و مردمش از آن خبر ندارند.

او به هدفش از طراحی این مجموعه اشاره و بیان می‌کند: دغدغه‌ام این بود که چنین رویداد بزرگی را باید به بچه‌ها منتقل کنیم و بنابراین وارد فاز کتاب کودک شدیم. به دنبالش مجموعه‌ای چهارجلدی طراحی کردیم که شخصیت‌هایش ثابت‌اند؛ اما هر جلدش بخشی از دستاوردهای مؤسسه رویان را در قالب قصه معرفی می‌کند؛ همچون موضوع شبیه‌سازی و کاربردهای مختلفش. دلیل دیگر انجام این پروژه این است که چون مردم کاربرد دستاوردهای علمی را نمی‌دانند، به این مسائل اهمیتی نمی‌دهند و مسئله برایشان گنگ است و یکی از دلایل مخالفتشان با این دست از طرح‌های علمی همین است. مثلا می‌گویند وقتی گرانی و مشکل اقتصادی داریم، چه نیازی به انرژی هسته‌ای یا صنعت موشک‌سازی یا شبیه‌سازی داریم. چون کاربردش را نمی‌دانند.

کتاب علوم ننوشته‌ایم!

این نویسنده اصفهانی ادامه می‌دهد: ما در این قصه‌ها مسائل علمی را مطرح نمی‌کنیم و کتاب علوم نمی‌نویسیم. هدف اصلی‌مان بیان کاربرد شبیه‌سازی در زندگی روزمره انسان‌هاست. به این صورت که در قصه مشکلی ایجاد می‌شود که راه‌حلش از مجموعه رویان می‌گذرد و در نتیجه‌اش کودک دلیل وجود این دست از مسائل را حس می‌کند.

هاجر صفائیه درباره مطرح‌نکردن مسائل مربوط به جمعیت در این مجموعه اظهار می‌کند: درست است که بحث شبیه‌سازی به سلول‌های بنیادی و در ادامه به درمان نازایی و رفع مشکلات جمعیتی مربوط می‌شود، اما ما مسائل مربوط به جمعیت را برای کودک مطرح نکرده‌ایم؛ زیرا معتقدیم برای کودک این دست از مسائل مناسب نبوده و متناسب با دغدغه کودکان نیست. به همین دلیل از میان فناوری شبیه‌سازی، آن قسمتی را که برای کودکان کاربردی و فهمیدنی است، انتخاب کرده‌ایم.

دبیر مجموعه «آزاده در سرزمین رویان» درباره فضاسازی قصه می‌گوید: شخصیت‌پردازی‌مان بر اساس مصاحبه‌هایی شکل گرفته که خودم طی این سال‌ها با مردم روستا برای پروژه‌های تاریخ شفاهی گرفته‌ام. به همین دلیل دغدغه ما این بود که قصه حتما در فضای روستایی بگذرد و فضای داستان مربوط به شهرستان‌ها و روستاهای اطراف شهرکرد است و فضای بومی و لباس بومی را در داستان آورده‌ایم. برای این منظور با بیست‌سی نفر طراح و تصویرگر صحبت کردم و اتودهای مختلفی زدند تا به یک مدل لباس بومی برای تصویرسازی شخصیت‌های کتاب برسیم. خیلی تلاش کردیم تا طراحی شخصیت‌ها شبیه به کارهای بازاری نباشد. شخصیت اصلی یک دختر با همراهی دو دختر دیگر است و سعی کردیم تمام ویژگی‌های رفتاری و ظاهری را که برای بچه‌ها جذاب است، در طراحی لباس و ظاهر و کاراکتر شخصیت‌های داستان رعایت کنیم.

دستاوردهای علمی را در قالب قصه به کودکان معرفی می‌کنیم

صفائیه ضمن بیان اینکه هدفمان این نیست که در این داستان‌ها شخصیت دکتر نصر را روایت کنیم و صرفا می‌خواهیم محصول رویان و ماحصل تلاش‌های ایشان را معرفی کنیم، این‌گونه اشاره‌ای گذرا به ماجرای داستان‌ها می‌کند: شخصیت دکتر نصر در جلد اول هیچ حضوری ندارد و داستان کاملا در روستا می‌گذرد.

مشکلی در زندگی خانواده آزاده پیش می‌آید و آن‌ها به طریقی می‌فهمند راه‌حل مشکلشان در رویان است. جلد دوم مربوط به بزهای شبیه‌سازی‌شده و قابلیت دارویی مربوط به شیر این بزهاست. آن‌ها در قسمت دوم مجبور می‌شوند به اصفهان مهاجرت کنند و این دخترها آنجا با فضای رویان اصفهان و دکتر نصر آشنا می‌شوند.

پژوهشگر تاریخ شفاهی اشاره می‌کند: این کاری است که تا الان در حوزه کودک و نوجوان انجام‌نشده است. رهبر انقلاب هم در نمایشگاه کتاب تهران روی تمرکز بر کتاب کودک تأکید کردند. متأسفانه عرصه کتاب کودک در سیطره کارهای ترجمه‌ای است و دلمان می‌خواست این فتح بابی برای این دست از آثار باشد و کارهای خوبی در پی آن تولید شود.

صفائیه در پایان می‌گوید: تاریخ شفاهی پیشرفت می‌تواند برای بچه‌ها آرزو و امید به آینده را مطرح کند. بچه‌ها دستاوردهای علمی را که هنوز تجاری‌سازی نشده و به دست عموم مردم نرسیده، در قصه‌ها می‌بینند و کاربردش را حس می‌کنند./ منبع: اصفهان زیبا